Абӯалӣ Ҳусайн ибни Абдуллоҳ ибни Сино (980–1037), ки дар Аврупо бо номи Авиценна машҳур аст, яке аз бузургтарин олимон ва мутафаккирони асрҳои миёна ба шумор меравад. Ӯ дар илми тиб, фалсафа, математика, астрономия ва дигар соҳаҳои илмӣ осори мондагор гузоштааст. Асари асосии тиббии ӯ — “Ал-Қонун фи-т-тиб” (Қонуни тиб) — дар тӯли зиёда аз панҷсад сол ҳамчун дастури асосии омӯзиш дар донишгоҳҳои тиббии Шарқ ва Ғарб истифода мешуд.

Гарчанде дар замони ӯ эндокринология ҳамчун соҳаи мустақили илм вуҷуд надошт, дар осори ӯ тавсифи муфассали баъзе ғадудҳои дохилии секреция ва бемориҳои вобаста ба онҳо ҷой дорад. Дар таҳлили мероси илмии Ибни Сино дида мешавад, ки бисёре аз мушоҳидаҳо ва тавсияҳои ӯ бо донишҳои муосири эндокринология мувофиқат мекунанд.

1. Тавсифи мухтасари ҳаёти илмӣ

Абӯалӣ ибни Сино соли 980 дар деҳаи Афшана, наздикии шаҳри Бухоро, таваллуд шуд. Аз кӯдакӣ бо зеҳни бурро ва шавқи омӯзиши илмҳо маъруф буд. То синни ҷавонӣ илми тибро аз устодони маъруфи замон омӯхт ва баъдан ба тадқиқоти мустақил машғул гардид.

Ӯ беш аз 450 асар навиштааст, ки аз онҳо танҳо тақрибан 240 то замони мо расидаанд. Дар илми тиб, асари машҳуртарини ӯ “Қонуни тиб” мебошад, ки аз панҷ китоб иборат аст. Дар ин китобҳо назарияҳои умуми тиббӣ, анатомия, физиология, бемориҳои гуногун ва усулҳои табобат оварда шудаанд.

2. Таърихи ташаккули донишҳои эндокринӣ дар асрҳои миёна

Дар асрҳои X–XI илми тиб асосан ба назарияҳои юнониёни қадим, махсусан ба осори Гиппократ ва Галлен, такя мекард. Мафҳумҳои муосири гормонҳо, системаи эндокринӣ ва танзими гормоналӣ ҳанӯз маълум набуданд.

Бо вуҷуди ин, табибони замон, аз ҷумла Ибни Сино, тавассути мушоҳидаи беморон, тавсифи нишонаҳо ва пайванди клиникӣ байни узвҳои гуногун, асосҳои аввалини фаҳмиши функсияҳои ғадудҳоро гузоштаанд.

3. Донишҳои Ибни Сино дар бораи ғадудҳо

3.1. Ғадуди сипаршакл (тиреоидит)

Ибни Сино калоншавии ғадуди сипаршакл (зоб) ва робитаи он бо душвории нафаскашӣ, тағйироти овоз ва варам кардани гарданро тавсиф кардааст. Ӯ сабабро дар норасоии моддаҳои ғизоӣ медонист. Имрӯз маълум аст, ки йод норасоӣ сабаби асосии зоб аст.

3.2. Ғадуди зери меьда (панкреас)

Гарчанде функсияи дақиқи он барои замони ӯ маълум набуд, Ибни Сино онро ба ҳозима ва бемории қанд марбут донист. Ӯ алоқамандии панкреас бо пешоби ширинро қайд кард.

3.3. Ғадудҳои ҷинсӣ

Ибни Сино дар бораи нақши тухмдон ва тестикула дар қобилияти таваллуд ва рушди хусусиятҳои ҷинсӣ маълумот додааст. Ӯ норасоии фаъолияти ин ғадудҳоро яке аз сабабҳои нобарандагӣ медонист.

4. Бемориҳои эндокринӣ дар “Қонуни тиб”

4.1. Диабет (бемории қанд)

Ибни Сино аввалин шуда нишонаҳои диабетро муфассал тавсиф кард: ташнагии зиёд, пешоби фаровон, талафоти вазн, пешоби ширин. Ӯ ҳатто таъми пешобро ҳамчун аломати ташхис истифода мебурд.

4.2. Зоб

Ӯ аломатҳои зобро бо тағйири овоз, душвории фурӯ бурдани хӯрок ва шакли ғайримуқаррарии гардан пайваст намуд.

4.3. Норасоии фаъолияти ҷинсӣ ва нобарандагӣ

Дар Қонуни тиб сабабҳои мардона ва занонаи нобарандагӣ таҳлил шудаанд. Ба гуфтаи ӯ, иллат метавонад дар узвҳои ҷинсӣ ё дар дигар узвҳои бадан бошад, ки ба фаъолияти онҳо таъсир мерасонанд.

5. Методҳои ташхис

Ибни Сино барои ташхиси бемориҳои ғадудӣ асосан ба мушоҳида такя мекард:

• Арзёбии намуди зоҳирӣ

• Муайян кардани ранги пӯст ва чашм

• Лаҳни овоз

• Таҳлили таъми пешоб

• Андозагирии варамҳо ва шакли узвҳо

6. Методҳои табобат

Ӯ усулҳои гуногуни табобатро истифода мебурд:

• Гиёҳдармонӣ — истифодаи гиёҳҳо барои паст кардани ташнагӣ, беҳтар кардани мубодилаи моддаҳо ва тақвияти ғадудҳо.

• Парҳез — тавсияҳои дақиқ оид ба ғизо вобаста ба беморӣ.

• Машқҳои ҷисмонӣ — барои беҳтар кардани гардиши хун ва мубодилаи моддаҳо.

• Тавсияҳои тарзи ҳаёт — истироҳати кофӣ, худдорӣ аз изтироб ва стресс.

7. Арзёбии мероси Ибни Сино аз нигоҳи эндокринологияи муосир

Таҳлили илмии назарияҳои Ибни Сино нишон медиҳад, ки:

• Мушоҳидаҳои ӯ дар бораи диабет ва зоб бо донишҳои имрӯза мувофиқанд.

• Аломатҳои климакс ва тағйироти гормоналии синнӣ низ ба таври дуруст зикр шудаанд.

• Баъзе назарияҳо, масалан, сабабҳои фалсафии бемориҳо, имрӯз бо илм мувофиқ нестанд, аммо ҳамчун қадами аввал дар рушди тиб арзишманданд.

Меросҳои илмие, ки аз устод Шайху Раис ба мо то ин ҷониб мондааст мо онҳоро на танҳо дар Тоҷикистон истифода мекунем, балки дар тамоми курраи Замин пизишкони дунё васеъ истифода мекунанд.

Ӯ беш аз 450 асар таълиф кардааст, ки бештари онҳо ба тиб, фалсафа, илмҳои табиӣ, математика, логика, ва ахлоқ бахшида шудаанд. Аз ин миён тақрибан 240 асар то имрӯз боқӣ мондаанд.

Машҳуртарин китобҳои Абӯалӣ ибни Сино:

“Ал-Қонуни фи-т-тиб” ба шумор меравад, ки ба ин забонхо тарчума шудаанд:Лотинӣ, форсӣ, англисӣ, русӣ, тоҷикӣ ва ғайра

Хулоса:

Абӯалӣ ибни Сино на танҳо як олим ва табиби нобиға, балки яке аз поягузорони донишҳои ибтидоии эндокринология мебошад. Тавсифи ӯ аз бемориҳои сипаршакл, диабет ва норасоии фаъолияти ҷинсӣ асоси таҳқиқоти минбаъдаро гузошт. Мероси ӯ то имрӯз ҳамчун сарчашмаи муҳими таърихи тиб аҳамият дорад.

Мирализода Абдулло – Мудири шуъбаи Эндокринологияи калонсолони МД МТШ N1 ба номи Карим Ахмедов